مسائل حقوقی که استارتاپ‌ها باید رعایت کنند
یوسف قاسمی پاسخ می‌دهد: استارتاپ‌ها بهتر است با شخص قرارداد ببندند یا شرکت؟
اینماد فقط مجوزی برای پرداخت است. یا تاییدیه شورای عالی انفورماتیک هم یک کارکرد خاص دارد. فکر نکنید همین که اینماد بگیرید یعنی کسب‌وکارتان قانونی است. اگر در حوزه آموزش کار می‌کنید احتمالا باید به سراغ آموزش و پرورش هم بروید و….
حقوق استارتاپ‌های یکی از موضوعات و البته چالش‌های جدی این روزهای اکوسیستم استارتاپی کشور است. یوسف قاسمی، دانش‌آموخته و فارغ‌التحصیل دکترای تکنولوژی از دانشگاه سوربن فرانسه است. او در یک نشست دوساعته که هفته گذشته در مرکز نوآوری دانشگاه الزهرا برگزار شد به برخی از مهم‌ترین چالش‌‌ها و مشکلات این حوزه و البته راهکارهایی که استارتاپ‌ها می‌توانند برای حل آن‌ها در پیش بگیرند اشاره کرد. خلاصه‌ای از صحبت‌های قاسمی که برای استارتاپ‌ها از جمله استارتاپ‌ها کوچک می‌تواند مفید باشد را در اینجا آورده‌ایم.
- در حقوق تجارت بین‌الملل چیزی به اسم ثبت بین‌المللی اختراع نداریم. در واقع اصل سرزمینی بودن حمایت‌ها وجود دارد یعنی در هر کشوری اختراع به ثبت برسد در همان کشور مورد حمایت قرار می گیرد. به طور مثال کسی که می‌گوید محصول خود را ثبت بین المللی کرده‌ام، اولین پرسشی که باید از او بکنید این است که در کدام کشور؟
- اگر محصولی دارید همه بخش‌های آن را ثبت پتنت نکنید. برای مثال آن بخش‌هایی از محصول که مهندسی معکوس آن سخت است نباید پتنت شود.
- در مدل کسب‌وکارتان حتما ابزارهای حقوقی را در نظر بگیرید. کسی که بیزینس تولید محتوا دارد اما مارکتش بین‌المللی است، مهم‌ترین نکته‌ای که باید به آن توجه کند این است که ارزش این بیزینس به شدت در خطر است. چون ایران عضو هیچ سیستم حمایت از آثار ادبی، هنری یا همان کپی‌رایت نیست. البته قرار گرفتن تحت حمایت قانون کپی‌رایت در سایر کشورها برای یک کسب وکار ایرانی، به شدت سخت و پرهزینه است.
- در ایران اصل قابلیت تجمیع مجوز ها وجود ندارد. یعنی اخذ مجوز ار نظام صنفی به‌تنهایی کافی نیست. بنابراین اگر کسب‌وکاری در حوزه تاکسیرانی دارید حتما باید از آن سازمان مجوز اخذ کنید!
- اینماد فقط مجوزی برای پرداخت است. یا تاییدیه شورای عالی انفورماتیک هم یک کارکرد خاص دارد. فکر نکنید همین که اینماد بگیرید یعنی کسب‌وکارتان قانونی است. اگر در حوزه آموزش کار می‌کنید احتمالا باید به سراغ آموزش و پرورش هم بروید و….
- برای آنکه استارتاپ‌تان یک ارزش‌گذاری پایدار داشته باشد، به این نکته باید توجه کنید که در زمان رشد استارتاپ، چه نهادها و ارگان‌هایی به حوزه شما ورود می‌کنند. بنابراین باید در مورد مجوزهای احتمالی دقت کنید.
- بعضی وقت‌ها زود مجوز گرفتن تبدیل به مانع کسب‌وکار می‌شود. چون دستگاه‌ها یا سازمان‌های آن حوزه، استارتاپ یا مدل کسب‌وکارتان را نمی‌شناسند و توجیه کردن آن‌ها برای صدور مجوز تبدیل به یک چالش زمان‌بر می‌شود و ممکن است رقبا از شما جلو بزنند. بهتر است در ابتدای کار درگیر مجوزها نشوید. معمولا در حزوه استارتاپ‌ها، مجازات‌ها بیشتر در قالب ممنوعیت ادامه کسب‌وکار است تا ضمانت اجرای کیفری. بنابراین حتی اگر کسی هم به سراغ شما بیاید نباید از مجازات‌های نگرفتن اخذ مجوز هراس زیادی داشته باشید.
- دلیل این توصیه این است که توجیه کردن سازمان‌ها و ارگان‌ها کار بسیار سختی است و در مراحل اولیه معمولا نوع مدل کسب‌وکار شما ممکن است ایجاد حساسیت کند، با مقاومت روبه‌رو شود و حتی با یک قانون یا تبصره ممنوعیت کلی برای کل آن فضا ایجاد شود! خصوصا وقتی مارکت هم آنقدر بزرگ نشده که مخاطبین مانع اقدامات محدود‌کننده سازمان یا نهاد مربوطه شوند چنین محدودیت‌هایی ساده‌تر اتفاق می‌افتد. مثلا مورد تاکسی‌های آنلاین را ببینید. الان هیچ کس نمی‌تواند تصور کند که تاکسی‌های آنلاین محدود یا از دسترس شهروندان خارج شود. همه از اخذ مجوز حرف می‌زنند نه از ممنوعیت آن‌ها. اما اگر اسنپ روز اول رفته بود و می‌خواست از همه سازمان‌هایی که منافعی دارند مجوز بگیرد احتمالا حساس می‌شدند و کل این بیزینس را ممنوع اعلام می‌کردند.
- با شرایط و مقرراتی که در سایت خود می‌گذارید می‌توانید از بسیاری از مشکلات حقوقی جلوگیری کنید. مثلا از سیستم دبل‌کلیک استفاده کنید. یعنی همیشه در جایی که کاربر باید گزینه‌ای را انتخاب کند، پیش‌فرض را روی جواب منفی بگذارید تا خود شخص گزینه بله را انتخاب کند. موضوع دبل‌کلیک در بسیاری کشورها قانون است.
- یکی از مسائل حقوقی که سایت‌های خرده‌فروشی با آن روبه‌رو هستند، موضوع تخفیف‌های فوق‌العاده و در مواردی دامپینگ است. باید گفت که در بحث دامپینگ در کشور ضمانت اجرایی وجود ندارد. هرچند قانون خصوصی‌سازی در خصوص حقوق رقابت صحبت کرده است. تمام بحث‌های مربوط به رقابت منصفانه ذکر شده اما این قانون ضمانت اجرا ندارد و شورای رقابت نیز به خوبی در این حوزه عمل نکرده است. از طرف دیگر دامپینگ در ایران تعریف نشده است.
- آدرس و نشانی و تلفن‌هایی که به ادارات دولتی و غیره داده می‌شوند خیلی مهم هستند. اگر نشانی، ایمیل یا تلفن شما غلط یا تغییر کرده باشد ممکن است از خیلی از موارد باخبر نشوید و به مشکل بربخورید. دقت کنید هیچ کارمند دولتی اگر به تلفنش پاسخ داده نشود به شما پیامک نخواهد داد یا پیگیر اطلاع‌رسانی به شما نخواهد بود.
- از آنجایی که قانون تجارت ایران محدودیت‌هایی برای صاحبان سهام اقلیت در نظر گرفته و از طرفی در استارتاپ‌ها بنا به ضرورت‌هایی برخی افراد که در اقلیت هستند ممکن است بخواهند در تصمیم‌گیری‌ها نقش داشته باشند از سازکارهایی مانند سهام ممتاز استفاده می‌شود. چرا که کسی که 51 % سهام یک شرکت را دارد تقریبا تمام تصمیم‌گیری‌ها را می‌تواند انجام دهد جز آنچه که در صلاحیت مجمع عمومی فوق‌العاده است؛ نظیر تصمیمات مربوط به انحلال شرکت، تغییر تابعیت شرکت، کاهش یا افزایش سرمایه، تغییر اساسنامه و…
- در انتخاب واژگان برای نوشتن اساسنامه دقت کنید. فقط در صورتی که عبارات صحیح و قانونی را ذکر کرده باشید، می‌توانید سهام ممتاز را ثبت کنید. با جملات کلی و عامیانه نمی‌توان چنین سهامی را به کسی داد. در بحث تقسیم سهام در اساسنامه باید خیلی دقت کرد. چراکه بازپس‌گیری سهام چه از ناحیه فاندرها چه از ناحیه سرمایه‌گذاران کاری بسیار سخت و یک دعوای دو -سه ساله است!
- اداره ثبت شرکت‌ها به قرارداد شما و سرمایه‌گذار توجهی ندارد. هر اقدامی که نیاز به تایید اداره ثبت شرکت‌ها داشته باشد اصلا توجهی به قرارداد نخواهد داشت و معیار آن اساسنامه خواهد بود. مثلا وقتی شما مدعی هستید که در قرارداد نوشته شده انتخاب مدیرعامل از بین تیم فنی باشد اما این مورد در اساسنامه ذکر نشده باشد و سازوکار دیگری قید شده باشد، اداره ثبت شرکت‌ها به قرارداد شما کاری نخواهد داشت و می‌گوید ملاک اساسنامه است. اما در مرحله اختلاف و دادگاه، اگر قرارداد درست تنظیم شده باشد، دادگاه به قرارداد ترتیب اثر می‌دهد.
- در بحث مجوزها برای اینکه مشکلی ایجاد نشود سعی کنید استارتاپ خود را به بخش‌ها و سرویس‌های مختلف آن تجزیه کنید. مثلا اگر استارتاپی برای اعزام آرایشگر به محل متقاضی دارید، اول در بخش نرم‌افزاری نیاز به تاییدیه شورای عالی انفورماتیک دارید. در بحث آرایشگر، نیاز به آرایشگرهایی دارید که از صنف‌شان مجوزهای لازم را داشته باشند. یا اگر پکیج شخصی آرایشگری هم می‌فروشید باید ببینید که خرید و فروش این لوازم مجاز است و برای فروش آن‌ها از جایی باید مجوز بگیرید یا خیر؟ متاسفانه هیچ مجموعه‌ای فعلا وجود ندارد که تحت یک پکیج، تمام مجوزهای لازم را به شما بدهد.
- در قراردادها ذکر عباراتی که صرفا دارای بار روانی است و اثر حقوقی ندارد، کار اشتباهی است. مثلا عبارت «در صورت عدم ایفای تعهدات، بنیان‌گذارها ملزم به جبران کلیه خسارات وارده می‌باشند.» یک عبارت حقوقی نیست و هیچ بار حقوقی ایجاد نمی‌کند. چرا که در این مورد باید ارکان تقصیر هم احراز شود. مثلا اینکه آیا خسارتی وارد شده؟ آیا خسارت ناشی از فعل متعهد بوده؟ رابطه سببیت ایجاد شده؟ و…
- همه تعهدات هم قابلیت اجرا ندارند. مثلا استادی در قبال یک استارتاپ آموزشی تعهد کرده در یک سمینار شرکت و سخنرانی کند. اگر این کار را انجام ندهد و بابت این بدقولی یک فرصت خوب کسب‌وکاری از دست آن استارتاپ خارج شود باید از قبل مشخص شده باشد که جبران خسارات به چه نحو است؟ خصوصا اینکه عدم‌النفع هم در ایران قابل وصول نیست. یعنی نمی‌توانید بگویید اگر استاد در مصاحبه شرکت و ایده استارتاپ شما را پرزنت می‌کرد، فلان مقدار جذب سرمایه رخ می‌داد و حالا چون این اتفاق نیفتاده او باید این خسارت را به شما بدهد!
- بهترین کار این سات که در قراردادها وجه الزام یا ضمانت اجراهای متناسب و مناسب قرار دهید. اگر در برخی موارد نمی‌توان مستقیما ضمانت اجرا یا وجه التزام گذاشت، می‌توان از طریق بندها و ظرافت‌هایی، تلویحا مواردی را که طرفین پذیرفته‌اند قید کرد. مثلا طرفین توافق می‌کنند که بر اساس پلن پیوست شماره فلان این قرارداد، در صورت حضور استاد در سمینار فلان، فلان میزان درآمد کسب خواهد شد. با وجود این بند، به‌طور ضمنی میزان درآمد ناشی از حضور شخص و تعهد وی مشخص شده است.
- قراردادهای خود را با شخص حقیقی ببندیم یا شخص حقوقی؟ در این خصوص می‌توان از طریق ملاک‌های زیر به جواب نزدیک شد: اعتبار مالی شرکت بالاتر است یا اعتبار مالی شخص؟ اعتبار علمی شخص بیشتر است یا شرکت؟ ارزش ایجادشده وابسته به خود شخص است یا شرکتش؟ لزوما شناخته شدن برند مهم نیست. چون اعتبار مهم است. وقتی خود شخص حقیقی اعتبار بیشتری نسبت به شرکت دارد حتما با خود شخص حقیقی قرارداد ببندید. چون در شرکت‌های سهامی خاص یا مسئولیت محدود، سهام‌داران یا شرکا صرفا تا میزان آورده‌شان مسئولیت دارند. مثلا ممکن است به اعتبار یک شخص معتبر و ثروتمند با شرکتی قرارداد ببنیدید اما اگر آن شخص فقط دو درصد سهام آن شرکت را داشته باشد به اندازه همین مقدار سهم در برابر قرارداد شما تعهد خواهد داشت.
- این سوال مطرح است که با ثبت موسسه غیرتجاری، می‌توان فعالیت‌های استارتاپی اقتصادی انجام داد؟ باید توجه داشت که معاملاتی که شرکت‌ها یا موسسات انجام می‌دهند، حتما باید در موضوع اساسنامه آن‌ها وجود داشته باشد. در غیر این صورت اگر فعالیتی انجام شود، معامله اعتبار قانونی ندارد.